1- Giriş
Sosyal güvenlik sisteminde sigorta primine esas kazanca tam tabi olan-olmayan, kısmen tabi olan-olmayan kazançlar 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu’nun “prime esas kazançlar” başlıklı 80’inci maddesinde düzenlenmiştir. İşverenlerin işçilerine ödemiş olduğu ödemelerden bir kısmı tamamen prime esas kazanca tabidir, bir kısmı kısmen prime esas kazanca tabidir, bir kısmı da prime esas kazanca tabi değildir. 5510 sayılı Kanun prime esas kazanca tamamen tabi olma, kısmen tabi olma ve hiç tabi olmamanın kıstasını da ayrıca belirlemiştir. Bu çalışmamızda 5510 sayılı Kanunun belirlediği çerçevede prime esas kazanca kısmen tabi olan-olmayan kazançlar ve bu kazançlardaki ayrıntılar örnekler verilmek suretiyle açıklanacaktır.
2- Yasal Dayanağın Ortaya Konulması
5510 sayılı Kanunun “prime esas kazançlar” başlıklı 80’inci maddesinin birinci fıkrasının (b) bendi, Sosyal Sigorta İşlemleri Yönetmeliği’nin “Kanunun 4’üncü maddesinin birinci fıkrasının (a) bendi kapsamındaki sigortalıların prime esas kazançları” başlıklı 97’nci maddesinin (7) ve (8) numaralı fıkraları ve İşveren Uygulama Tebliği’nin “Kısmen Prime Tabi Tutulacak Kazançlar” başlıklı 7,7. maddesi
3- Kısmi Olarak Prime Tabi Tutulacak - Tutulmayacak Kazançlar
5510 sayılı Kanunda kısmen prime tabi tutulacak kazançlar sayılı ve sınırlı olarak aşağıda belirtilmiştir.
1- Yemek zammı,
2- Çocuk zammı,
3- Aile zammı,
4- Özel sağlık sigortası primi,
5- Bireysel emeklilik katkı payları.
Bu ödemelerden yemek, çocuk ve aile zamlarının hangi oranlarda prime tabi tutulacağı-tutulmayacağı Sosyal Sigorta İşlemleri Yönetmeliği’nde, özel sağlık sigortası primi ve bireysel emeklilik katkı paylarının hangi oranlarda prime tabi tutulacağı-tutulmayacağı 5510 sayılı Kanunla belirlenmiştir.
4- Yemek Zammı / Parası / Yardımı
Sigortalılara yemek parası adı altında yapılan ödemelerin, işyerinde veya müştemilatında işveren tarafından yemek verilmemesi şartıyla, fiilen çalışılan gün sayısı dikkate alınarak günlük asgari ücretin %6’sının, yemek verilecek gün sayısı ile çarpılması sonucunda bulunacak miktarı, prime esas kazançların tespitinde dikkate alınmayacak, dolayısıyla bu tutardan prim kesilmeyecektir.
Bu düzenlemeye göre yemek parası adı altında yapılan ödemelerden kısmen prim kesilmesi için aşağıdaki şartların sağlanmasına bağlıdır. Bunlar;
- İşyerinde veya müştemilatında işveren tarafından yemek verilmemesi,
- Fiilen çalışılan gün sayısı kadar yemek verilmesi.
Bu iki şart yemek yardımından kısmen prim kesilmesi ile ilgilidir. Ayrıca, yemek parası fiilen çalışılan günler için ödenmesi gereken bir yardım olup, fiilen işe gelinmeyen günler için işverenler tarafından ödeme yapılamaz.
Yemek parası adı altında yapılan ödemelerden prime esas kazanca dahil edilecek tutar aşağıdaki formül aracılığıyla hesaplanmaktadır.
İstisna Tutarı: Brüt günlük asgari ücret x %6 x yemek parası verilen gün sayısı (ay içinde fiilen çalışılan gün sayısı)
Prime Esas Kazanca Dâhil Edilecek Yemek Parası: Ödenen yemek parası – istisna tutarı
Örneğin; 2021 yılı için işveren tarafından verilen günlük brüt yemek parası 22 TL, 2021-Kasım ayında fiilen çalıştığı ve işyerine geldiği gün sayısı 22 ise istisna tutarı ve prime esas kazanca dâhil edilecek yemek parası aşağıdaki şekilde hesaplanacaktır.
İstisna Tutarı: 119,25 x %6 x 22 = 157,52
Prime Esas Kazanca Dâhil Edilecek Yemek Parası: (22 x 22) – 157,52 = 326,46 TL
Sigortalılara ay içinde yemek parası olarak nakit ödeme yapılmaksızın, çalıştıkları işyerinin dışında yemek üretimi yapan başka firma veya şahıslar tarafından (örneğin yemek kuponu, yemek kartı, yemek çeki karşılığında) gerek işyerinde gerekse işyerinin dışında yemek verilmesi halinde, işverenlerce bu firma veya şahıslara fatura karşılığında yemek bedeli olarak ödenen fatura bedelleri prime esas kazanca dâhil edilmeyecektir. 18.06.2020 tarihli ve 2020-20 sayılı SGK İşveren İşlemleri Genelgesinde; ancak hayatın olağan akışına aykırı muvazaalı uygulamaların tespit edilmesi durumunda yemek kuponu, yemek kartı, yemek çeki gibi araçlara yüklenen bu tutarlar prime esas kazanca dâhil edilecek denilmiştir.
5- Çocuk Zammı / Yardımı
Sigortalının hizmet akdinin devam etmesi şartıyla ve fiilen çalışmasının olup olmadığı üzerinde durulmaksızın;
- Sigortalı veya isteğe bağlı sigortalı sayılmayan,
- Kendi sigortalılığı nedeniyle gelir veya aylık bağlanmamış olan çocuklarından 18 yaşını, lise ve dengi öğrenim veya 3308 sayılı Meslekî Eğitimi Kanunu’nda belirtilen aday çırak, çırak ya da işletmelerde meslekî eğitim görmesi halinde 20 yaşını, yükseköğrenim görmesi halinde 25 yaşını doldurmamış ve evli olmayan çocukları ile yaşına bakılmaksızın 5510 sayılı Kanuna göre malûl olduğu tespit edilen evli olmayan,
Çocuklarından en fazla 2 çocuk (2 çocuk dahil) için çocuk zammı adı altında yapılan ödemelerin çocuk başına aylık asgari ücretin %2’si oranındaki tutarı, aylık prime esas kazançların hesaplanmasında dikkate alınmayacaktır.
Çocuk zammından istisna tutarın uygulanabilmesi için aşağıdaki şartların birlikte gerçekleşmesi gerekir. Bunlar;
- İşçinin iş sözleşmesinin devam etmesi (çalışıyor olması, iş sözleşmesinin askıda olması durumu değiştirmeyecektir),
- İşyerinde bazı hallerde fiilen çalışmasının önemli olmaması (işçi raporlu olduğunda fiilen işyerinde çalışması mümkün olmayacak, bu durumda çocuk zammının ödenmesi gerekecektir),
- Çocukların sigortalı kapsamında olmaması (4/1-a, 4/1-b, 4/1-c),
- Çocukların isteğe bağlı sigortalı olmaması,
- Kendi sigortalılığı nedeniyle gelir veya aylık bağlanmamış olan çocuklarından öğrenim durumuna göre 18, 20 ve 25 yaşını doldurmamış ve evlenmemiş olması, yaşına bakılmaksızın 5510 sayılı Kanunun 28’inci maddesine göre malul olup evlenmemiş olması,
- En fazla 2 çocuğun olması,
İstisna Tutarı: Brüt aylık asgari ücret x %2 x çocuk sayısı
Prime Esas Kazanca Dâhil Edilecek Çocuk Zammı: Ödenen çocuk zammı – istisna tutarı
Örneğin; 2021 yılı için işveren tarafından verilen aylık brüt çocuk zammı 44 TL, şartlarını sağlayan 4 çocuk var ise, istisna tutarı ve prime esas kazanca dâhil edilecek çocuk zammı aşağıdaki şekilde hesaplanacaktır.
İstisna Tutarı: 3.577,50 x %2 x 2 = 143,10
Prime Esas Kazanca Dâhil Edilecek Çocuk Zammı: (44 x 4) – 143,10 = 32,90 TL
Bu örnekte görüleceği üzere, İşveren Uygulama Tebliği’nin 7.7.2. maddesine göre toplam çocuk sayısı kaç olursa olsun ödenen çocuk zammı toplamı, istisna olan 2 çocuk için istisna tutarından düşülerek prime esas kazanç tutarı hesaplanmıştır. Ancak 2020-20 sayılı SGK Genelgesi ile bu Tebliğe aykırı bir uygulama benimsenerek 3 ve daha fazla çocuk için yapılan çocuk yardımları ayrı olarak değerlendirilmiş ve prime tabi tutulmuştur. Bu örnek dikkate alındığında prime esas kazanca dâhil edilecek çocuk zammı (44 x 2) – 143,10 = (-) 55,10 TL olduğundan doğmayacaktır. Çünkü yapılan hesaplamada istisna tutarı verilen çocuk zammından daha fazladır. Kalan 2 çocuk için yapılan çocuk zammı (44 x 2) = 88 TL tamamen prime esas kazanca dâhil edilecektir.
Burada işverenler Tebliğ hükümlerine göre mi yoksa Genelge düzenlemelerine göre mi hareket edecek sorusu akla gelmektedir. Tebliğ ve Genelge hükümleri, SGK Başkanı tarafından yayımlanmakta ve yürütülmektedir. Yukarıda yer alan örnekte işveren lehine yapılan düzenleme her ne kadar Tebliğ olsa bile en son yapılan düzenleme Genelge olduğu için (Tebliğ’de yer alan düzenleme 2015 yılında yapılmış, Genelge ise 2020 yılında düzenlenmiştir) bu Genelgeye uygun hareket edilmesi gerekir. Bu örnekte işveren Tebliğe göre 32,90 TL üzerinden prim kesecek, Genelgeye göre 88 TL üzerinden prim kesecek, her ikisinin karşılaştırılmasında işveren ekstra 88 – 32,90 = 55,10 TL üzerinden prim kesecektir.
6- Aile Zammı / Yardımı
Sigortalılara aile zammı adı altında yapılacak ödemelerin, sigortalının hizmet akdinin devam etmesi şartıyla fiilen çalışmasının olup olmadığı üzerinde durulmaksızın, sigortalının eşinin 5510 sayılı Kanuna tabi zorunlu sigortalı olmayı gerektirecek şekilde çalışmaması ve SGK’dan gelir veyahut aylık almaması durumunda, aylık asgari ücretin %10'u oranındaki tutar aylık prime esas kazançların hesaplanmasında dikkate alınmayacaktır.
Aile yardımı ile ilgili istisna hükmünden yararlanılabilmesi için aşağıdaki şartların birlikte gerçekleşmesine bağlıdır. Bunlar;
- Sigortalının hizmet akdinin devam etmesi (çalışıyor olması, iş sözleşmesinin askıda olması durumu değiştirmeyecektir),
- Sigortalının işyerinde bazı durumlarda fiilen çalışmasının gerekli olmaması (örneğin, sigortalı hastalık nedeniyle raporlu olması gibi işyerinde fiilen çalışması mümkün olmayacaktır),
- Sigortalının eşinin 4/1-a, 4/1-b ve 4/1-c kapsamında zorunlu sigortalı olmaması (isteğe bağlı sigortalı olması bu duruma engel teşkil etmeyecektir),
- Sigortalının eşinin gelir veya aylık almaması.
Aile zammı adı altında yapılan ödemelerden prime esas kazanca dâhil edilecek tutar aşağıdaki formül ile hesaplanacaktır.
İstisna Tutarı: Brüt aylık asgari ücret x %10
Prime Esas Kazanca Dâhil Edilecek Aile Zammı: Ödenen aile zammı – istisna tutarı
Örneğin; 2021 yılı içinde işveren sigortalısına aylık 175 TL aile zammı vermişse istisna edilecek tutar aşağıdaki şekilde hesaplanacaktır.
İstisna Tutarı: 3.577,50 x %10 = 357,75 TL
Prime Esas Kazanca Dâhil Edilecek Aile Zammı: 175 – 357,75 = (-) 182,75 TL olduğu ve dolayısıyla ödenen aile yardımı istisna tutarının altında kaldığından dolayı prime esas kazanç doğmayacaktır.
7- Özel Sağlık Sigortası Primi veya Bireysel Emeklilik Katkı Payları
Sigortalı adına ay içinde özel sağlık sigortası primi ve bireysel emeklilik katkı payı adı altında işverence yapılan ödemeler toplamının aylık asgari ücretin %30’una isabet eden kısmı prime esas kazanca dâhil edilmeyecek, kalan tutar prime esas kazancına dâhil edilecektir.
Özel sağlık sigortası primi ve bireysel emeklilik katkı paylarının istisnadan yararlanabilmesi için söz konusu ödemenin işveren tarafından yapılmış olması gerekir. İşveren tarafından değil de sigortalının kendisi tarafından yapılmış olması halinde söz konusu istisnadan yararlanmak mümkün olmayacaktır.
Özel sağlık sigortası primi ve bireysel emeklilik katkı payı adı altında işverenlerce yapılan ödemelerden prime esas kazanca dâhil edilecek tutar aşağıdaki formül aracılığıyla hesaplanacaktır.
İstisna Tutarı: Brüt aylık asgari ücret x %30
Prime Esas Kazanca Dâhil Edilecek Özel Sağlık Sigortası Primi ve Bireysel Emeklilik Katkı Payı Tutarı: Özel sağlık sigortası primi + bireysel emeklilik katkı payı – istisna tutarı
Örneğin; işveren tarafından aylık brüt 400 TL özel sağlık sigortası primi, brüt 200 TL bireysel emeklilik katkı payı ödeniyorsa istisna tutarı aşağıdaki şekilde hesaplanacaktır.
İstisna Tutarı: 3.577,50 x %30 = 1.073,25
Prime Esas Kazanca Dâhil Edilecek Özel Sağlık Sigortası Primi ve Bireysel Emeklilik Katkı Payı Tutarı: 400 + 200 – 1.073,25 = (-) 473,25 TL olduğu ve dolayısıyla ödenen özel sağlık sigortası primi ve bireysel emeklilik katkı payı istisna tutarının altında kaldığından dolayı prime esas kazanç doğmayacaktır.
Sigortalı adına işveren tarafından yalnızca özel sağlık sigortası primi veya yalnızca bireysel emeklilik katkı payı ödenmiş olması durumunda ise, prime esas kazanca dahil edilecek tutar, ödenen özel sağlık sigortası primi veya bireysel emeklilik katkı payı üzerinden %30 oranındaki istisna tutarının düşülmesi suretiyle hesaplanacaktır.
Sigortalının özel sağlık sigortası ve bireysel emeklilik katkı payının ödendiği aydaki prime esas kazancının, prime esas kazanç üst sınırının (2021 yılı için 3.577,50 x 7,5 = 26.831,40 TL) üzerinde olması halinde, söz konusu özel sağlık sigortası ve bireysel emeklilik katkı payları takip eden 2 ayda üst sınır aşılmamak kaydıyla sigortalının prime esas kazancına dâhil edilecektir.
8- Sonuç
Prime esas kazanca kısmen tabi olacak ödemelerden özellikle yemek yardımı sigortalının özellikle işyerinde fiilen çalıştığı günler için ödenmekte, işyerine gelmediği günlerde ödenmemektedir. Diğer ödemelerden olan çocuk zammı, aile zammı, özel sağlık sigortası primi ve bireysel emeklilik katkı payı sigortalının örneğin ayda 1 gün çalışması olsa ya da 1 ay boyunca istirahatli olsa dahi işveren tarafından tam olarak ödenmektedir. Bu çerçevede belirlenen istisna tutarlarından yararlandırılarak prim matrahı ya oluşmakta ya da oluşmamaktadır. Burada dikkate edilmesi gereken hususlardan birisi özellikle çocuk yardımında ödenen çocuk yardımından istisna sadece 2 çocuk ile sınırlı olup, 3 ve devamı çocuk 2 çocuk istisnası toplamına dâhil edilmeden prim matrahına dâhil edilmesi gerekecektir.
