Modern vergi sistemlerinin en önemli nişanesi, verilen beyannamelerdir. Bu sistemde, geliri elde edenler ne kadar gelir elde ettiklerini kendileri vergi idaresine bildirirler ve bildirdikleri gelir üzerinden hesaplanan vergiyi öderler. Vergi idaresi, bu beyanları kabul eder ancak doğruluğunu beş yıllık zamanaşımı süresi içinde her zaman denetleme hakkını saklı tutar.
Her yıl Mart’ın 1’i ila 31’i arası gerçek kişiler için gelirlerini beyan etme zamanıdır. Peki, her gelir elde eden beyanname verecek mi? İşte burası biraz karışık. Gelin bu noktayı biraz açalım.
Gelir Vergisi Kanunu, gerçek kişilerin aksine bir hüküm olmadıkça bir takvim yılı içinde elde ettikleri kazanç ve iratları için yıllık beyanname vereceklerini söyler. Ancak aşağıda rakamları ortaya koyduğumuzda beyan esasının genel değil istisnai bir uygulama olduğunu göreceğiz.
Gelir Vergisinin Sadece %8’i Yıllık Beyanname ile Ödeniyor
2023 yılı bütçe gerçekleşmelerine göre, gelir vergisinin toplam vergi gelirlerindeki payı sadece %15,4’tür. Bu oran, OECD ülkeleri ortalamasında %23,7’dir.
Toplam tahsil edilen gelir vergisinin sadece %8’i gerçek kişilerin beyanname vererek ödedikleri gelir vergisidir. Bir başka ifadeyle gelir vergisinin %92’si kaynakta kesilerek yani geliri elde edenlerin ruhu bile duymadan onlara geliri sağlayanlarca ödeniyor. Hal böyle olunca kişiler beyanname vermediklerinden vergi etkisini de pek hissetmiyorlar. Aşağıdaki tablo bize gelir vergisinin büyük ölçüde beyana değil stopaja dayandığını çarpıcı biçimde gösteriyor.
100 Seçmenden Sadece 7’si Gelir Vergisi Beyannamesi Veriyor
2022 yılı gelirleri için Mart 2023’de 4,6 milyon gerçek kişi gelir vergisi beyannamesi vermiş. Bunun 2,3 milyonu aktif mükelleflerden (ticari, zirai ve mesleki kazanç elde edenler) kalan yarısı ise ücret, kira, faiz, kâr payı ve alım satım kazançları gibi kaynaklardan gelir elde edenlerden oluşuyor.
Aynı dönemde nüfusun 85,2 milyon olduğundan hareketle gelir vergisi beyannamesi verenlerin oranı %5,4’tür. Buna göre, istatistiki olarak her yüz kişiden sadece 6’sı beyanname veriyor. Konuya demokrasi-vergi mükellefiyeti bağlamında seçmen sayısı (64 milyon) boyutuyla bakacak olursak da her yüz seçmenden sadece 7’si gelir vergisi beyannamesi veriyor.
Gelir Vergisi Beyannamesi Vereceklere Bazı Hatırlatmalar
Aktif gelir vergisi mükellefleri diyebileceğimiz ticari kazanç, zirai kazanç ya da serbest meslek kazancı elde edenler için yıllık beyannameler daha çok profesyonel bir destekle oluşturuluyor. Ancak ücret, kira, faiz, kâr payı, alım-satım kazancı ve diğer arızi kazanç elde edenler için ise durum biraz farklı. Bu grupta yer alan yaklaşık 2,3 milyon kişi için vergi kanunlarını yakından takip etmek ya da profesyonel destek almak pek mümkün olmayabilir. İşte bu sebeple Gelir İdaresi Başkanlığı inovatif bir yaklaşımla bu kişilere yönelik “Hazır Beyan Sistemi” oluşturmuştur. Kapsamdaki kişiler “beyanname vermeli miyim” ya da “beyannamemi nasıl vereceğim” sorularına bu sistemde cevap bulabilirler. Hazır Beyan Sistemine https://intvrg.gib.gov.tr/hazirbeyan/ adresinden ve internet vergi dairesi portalından ulaşmak mümkün.
Gelir vergisi beyannamesi hazırlamak işin doğası gereği biraz karmaşık ve detaylı. Çünkü kişinin kendi özel durumları devreye giriyor. Bu yazıda, tüm gelir unsurları için detaylara girmem mümkün olamayacağından özellikli birkaç hususa değinmekle yetineceğim.
- İlk olarak 2022 yılı kazançlarına uygulanmak üzere yürürlüğe giren düzenlemeye göre; internet ve benzeri elektronik ortamlar üzerinden paylaşım yapan sosyal içerik üreticilerinin gelirlerinin ticari kazanç olduğu netleştirilmiş ve belirli şartlarla vergiden istisna tutulmuştu. İstisna tutulan kazançlar için banka hesapları üzerinden tahsil edilen tutarlardan yapılan %15 stopaj nihai vergi durumunda. Bu kişilerin bu amaçla bankalarda açtıkları hesaplarına yansıyan brüt gelirleri bu yıl 1.900.000 TL’yi açıyor ise beyanname vermeleri gerekebilir.
- Telif geliri elde edenlerin (yazarların, ressamların, senaristlerin vd.) gelirlerine yönelik olarak 2020 yılında önemli bir değişiklik yapılmıştı. Bu yıldan önce Kanunda sayılan telif kazançları için geliri sağlayanlar tarafından yapılan %17 stopaj nihai vergi kabul edilmekteydi ve kişilerin bu faaliyetten elde ettiği gelir tutarına bakılmaksızın beyan edilmiyordu. 2023 yılında telif kazançları toplamı 1.900.000 TL’yi aşıyor ise gelir sahibinin tüm kazançları için beyanname vermesi gerekiyor.
- Kısa süreli konut kiralamaları 2023 yılının popüler bir konusuydu. Yapılan kanuni düzenlemeyle konutların 100 gün ve altı kısa süreli kiralamaları, turizm amaçlı kiralama sayılıp lisansa tabi tutuldu. Bu kapsamda gelir elde edenlerin gelirlerinin ticari kazanç olarak değerlendirilmesi söz konusudur. Bu neviden geliri olanların beyanname prosedürlerini yakından takip etmelerinde fayda var.
- Yıl içinde tek işverenden ücret geliri edenler (özellikle beyaz yakalılar) gelirleri ne olursa olsun beyanname vermeyecekleri yanılgısına kapılmamalı. 2023 yılı kümülatif gelir vergisi matrahı 1.900.000 TL’yi aşıyor ise ücret tek işverenden elde edilse bile yıllık beyanname verilmesi gerekiyor.
- Yıl içinde birden fazla işverenden ücret geliri elde edenlerin birden sonraki işverenden elde ettiği gelirler (birincisi serbestçe belirlenebiliyor) 2023 yılı için belirlenen 150.000 TL sınırını aşıyor ise tüm ücret gelirinin beyan edilmesi gerekiyor. Toplamda 1.900.000 TL aşılıyor ise yine tüm gelir için beyanname verilmelidir.
- Şirket yönetim kurul üyeleri için ödenen huzur haklarının da ücret sayıldığını ve yukarıda belirttiğimiz gibi ücret beyan limitlerine dikkat edilmesi gerektiğinin altını çizelim.
- Geliri sade konut kira gelirlerinden oluşanların 2023 yılında yıllık gelirleri 21.000 TL’nin altında ise beyanname vermeleri gerekmiyor. Konut kira geliri, istisna tutarın üzerinde ise gelirden önce 21.000 TL’lik istisna tutarı, sonrasında tercihe göre götürü gider yöntemini tercih edenlerde %15 gider payı, gerçek gider yöntemini tercih edenlerde ise belgelendirdikleri gider tutarı düşülür. Kalan tutar vergiye tabi gelir olarak beyan edilir.
- Gerçek kişilerin işyeri kira gelirlerine vergi mükellefi kiracılar tarafından %20 stopaj uygulanıyor. Geliri sadece işyeri kira geliri olanların 2023 yılında brüt kira tutarları 150.000 TL’yi aşıyor ise bu gelirin tamamı için yıllık beyanname verilmesi gerekiyor. Beyanname verme sınırı olan 150.000 TL’nin aşılıp aşılmadığının tespitinde, gelir vergisi stopajına tabi brüt kira gelirleri ile konut kira gelirinin gelir vergisinden istisna edilen tutarını aşan kısmı birlikte dikkate alınıyor.
- Yıllık beyanname verenlerin beyanname üzerinde şahsi durumlarına göre bazı indirimler yapma imkânı oluyor. Örneğin; vergi mükellefi, kendisi, eşi ve küçük çocuklarına ilişkin yaptığı eğitim ve sağlık harcamalarını beyan ettiği gelirin %10’una kadar belirli şartlarla gelirinden düşebiliyor. Bunun yanında kanunda sayılan kapsamdaki bağışlar, hayat/şahıs sigorta primleri vd. belirli limitler ve şartlar dahilinde gelirden indirilebiliyor.
- Yıllık beyannamede beyan edilen gelir üzerinden hesaplanan vergiden kaynakta kesinti yoluyla (stopaj) ödenen vergiler düşüldüğünde mahsup edilemeyen bir tutar kalırsa bu tutar varsa önce mükellefin diğer vergi borçlarına mahsuben yoksa nakden iade ediliyor. İade talebi internet vergi dairesi üzerinden dilekçe verilerek yapılır. Nakden iade tutarı 2023 yılında 151.000 TL’yi geçmiyorsa vergi dairesi iade talep dilekçesi ve eki belgeleri inceleyerek talebi sonuçlandırır. Bu tutarı aşan kısım ise vergi incelemesi sonucunda düzenlenecek rapora göre gerçekleşir. Mükellefin tam tasdik sözleşmesi var ise 1.518.000 TL’ye kadar YMM raporuna dayanılarak nakit iade yapılabiliyor. Bu tutarı aşan kısmın iadesi vergi incelemesi sonucunda gerçekleşir.
